तुंबाडचे खोत - श्री. ना. पेंडसे
भिकाजीपंत नावाच्या पानिपतावर लढून आलेल्या खोतांची मुलं दादा खोत, बंडू खोत आणि नाना खोत त्यांच्यापासून ही गोष्ट सुरू होते आणि चार पिढ्यांनंतर ओड्डलपाशी येऊन थांबते. चार पिढ्यांची ही गोष्ट इंग्रजांचे राज्य येतं तेव्हा सुरू होऊन स्वातंत्र्य मिळतं तेव्हा संपते. या काळात वाड्याने बघितलेल्या,जगलेल्या कितीतरी गोष्टी, ही सगळीच स्थित्यंतरं आपल्यासमोर येत राहतात. जवळपास सव्वाशे वर्षांच्या काळाचं चित्रण यात केलंय. खोत घराण्याची गोष्ट असली तरी पेशवाई जाऊन इंग्रजी राज्य आल्यावर बदलत गेलेली व्यवस्था, समाज, वेगवेगळ्या चालीरीती, पुढे टिळक गांधी सावरकर असे स्वातंत्र्य चळवळीचे नेते, या सगळ्यांचा सामान्य माणसावर, छोट्या खेड्यांवर होणारा परिणाम, माणसामाणसांमधलं प्रेम, द्वेष, तिरस्कार, हेवेदावे असं बरंच काय काय आपल्यासमोर येत राहतं. खोतांच्या गोष्टीत इतक्या वेगवेगळ्या प्रकारची माणसं येतात, मूळ गोष्ट सुरूच राहते पण त्याचवेळी समाजातल्या त्या काळातल्या वेगवेगळ्या घटकांचे प्रतिनिधी त्यांच्या विचार-व्यवहारांसकट समोर येतात. गांधी विचारांना वाहून घेतलेले बापू वकील आहेत तसंच सावरकरांना मानणारा चिमापा आहे, जिनांना पाठिंबा देणारे खान वकील आहेत, दारूच्या व्यसनापायी संपून जाणारा अनंता आहे, शूर बजापा, रूपवती जुलाली आहे, बजापा आणि जुलालीचं सगळ्याला पुरून उरलेलं प्रेम आहे, क्रांतिकारक विश्राम, वाड्यासोबत जळून जाणारी ताई, प्रेमासाठी लढणारी तारा, आपा बेडेकर, जनापा, देहाडराय आणि गरजेच्या वेळी कायम मदतीला तयार असणारा नरसू, ख्रिस्ती धर्म स्वीकारणारा नरसूचा मुलगा बाळाजी, बाटून मुसलमान झालेले बांडे...कितीतरी निरनिराळी माणसं... सगळ्यांबद्दल इथे सांगणं शक्य नाही त्यासाठी कादंबरीच वाचायला हवी.
कादंबरीची भाषा ही सुद्धा एक खास गोष्ट. कोकणातले खास वाक्प्रचार येत राहतात. टेंभ्यात जाणे, कानावर हात ठेवणे, टेंभुर्णीची शपथ घेणं. त्या त्या स्थळकाळाचा संदर्भ असणारी वाक्यं.वाचताना कुठेही कंटाळा येत नाही. काही ना काही घडत राहतं, 'पुढे काय' ही उत्सुकता कायम राहते. दुसऱ्या खंडात स्वातंत्र्यपूर्व काळाचं वर्णन आहे. गांधी, सावरकर, त्यांचे अनुयायी आणि त्या निमित्ताने त्यांच्या विचारांचा समाजावर पडलेला प्रभाव हे फार संयमित लिहिलंय. या सगळ्या गोष्टी कथानकाची गरज म्हणून येतात आणि तेवढ्यापुरत्याच मर्यादित राहतात. पदार्थात अगदी योग्य प्रमाणात मीठ पडावं तशा. कादंबरी काल्पनिक असली तरी समाजाचं चित्र मात्र खरंखुरं आहे असं लक्षात येतं आणि मग लेखकाबद्दल जास्तीचा आदर वाटायला लागतो. इतिहासाचा या कल्पितात कमाल उपयोग केलाय. गांधीहत्येनंतर महाराष्ट्रातील ब्राह्मणांवर हल्ले झाले होते हे वास्तव कादंबरीच्या शेवटाशी जुळवलंय. खोतांचा वाडा जाळला जातो आणि खोतांची गोष्ट संपते. आताच्या पिढीतले ओड्डल, तारा तालुक्याला आणि ओड्डलचा मुलगा अमेरिकेत आणि इतर वंशज दूरच्या शहरात त्यांचं आयुष्य जगत राहतात. वाड्याचे आणि भूतकाळाचे फक्त अवशेष शिल्लक राहतात. ज्या जगबुडीच्या साक्षीने हे घडतं ती मात्र वाहतच राहते.
बाबल्याशेट भाऊसाहेबांना गोष्ट सांगून संपवतात. भाऊसाहेबांना त्यांचं खोतांच्या घराण्याशी असलेलं नातं समजून चुकलेलं असतं. ते मनाशी ठेवून भाऊसाहेब आपल्या गावी जायला निघतात. कादंबरी संपते. आपण मात्र रेंगाळत राहतो कादंबरीत. कादंबरीतली माणसं, घटना आपल्या मनातून सहजासहजी जात नाहीत. काहीतरी अफाट वाचल्याचं समाधान सोबतीला असतं.
- चैताली चौकेकर